Coraz częściej odzywają się u nas głosy, że w polityce powinniśmy się wzorować na tak poważnym i posiadającym doktrynę państwie, jakim jest niewątpliwie Wielka Brytania...

No to zobaczmy, czy aby na pewno o taki wzór nam chodzi? I czy ta brytyjska, imperialna skuteczność (w tym wypadku przez pierwsze 300 lat zresztą wątpliwa) powinna być dla nas przykładem? Mam na myśli brytyjską kolonizację Irlandii i jej krwawy przebieg, stanowiący później nieodzowny element działań w kolejnych podbojach, od Szkocji po Amerykę oraz Indie.

Podbój Irlandii rozpoczyna się w ostatniej ćwierci XII wieku, za panowania Henryka II Plantageneta, kiedy w okolicach Dublina powstają pierwsze angielskie placówki wojskowe, mające stanowić bazę wypadową do dalszych podbojów. Mimo wielkich nadań dla anglo-normandzkich baronów, w zamian za budowę zamków i dalsze poszerzanie posiadłości angielskich królów, przez kolejne 200 lat, poza powołaniem lokalnego parlamentu, w którym uprzywilejowaną pozycję mają angielscy osadnicy, niewiele się zmienia. W dodatku wyższość miejscowej kultury i przewaga liczebna autochtonów sprawiają, że już w drugim pokoleniu najeźdźcy się asymilują i przestają być forpocztą kolonizacji brytyjskiej, chociaż Irlandia (mimo zjednoczeniowych wysiłków choćby Briana Śmiałego w X/XI w.) składa się nadal z kilku skłóconych ze sobą i rywalizujących o wpływy, klanowych królestw.

Wielką rolę w zachowaniu odrębności irlandzkiej odegrał Kościół katolicki, który także na zielonej wyspie w XII wieku przeszedł gruntowną odnowę, duchową i organizacyjną (m. in. powstają 4 metropolie: w Dublinie, Tuam, Armagh i Cashel). Pozwoliło to na wyzwolenie się spod wpływów skandynawskich, ale nie uchroniło przed najazdami bliższych sąsiadów zza Morza Irlandzkiego, którzy jednak początkowo nie mieli ani sił, ani odwagi zapuszczać się zbyt daleko w głąb kraju, zadowalając się czysto formalnym hołdem głównych przywódców klanowych oraz dodawaniem miana pana Irlandii do bogatej tytulatury angielskich królów.

Sytuacja zmieniła się w XIV wieku, kiedy królowie angielscy podporządkowali sobie Walię i znacznie osłabili Szkocję, a Edward III złupiwszy Francję w początkach wojny stuletniej, postanowił przejść do ofensywy także w Irlandii (co dawało by mu równocześnie możliwość oskrzydlenia krnąbrnej Szkocji na zachodzie, od strony morza). Posłużył się w tym celu miejscowym parlamentem, zwołanym w 1366 r. do jednego z najdalej w głębi kraju położonego angielskiego fortu, w Kilkenny, narzucając mu tzw. Statuty z Kilkenny, stanowiące klasyczny przykład appartheidu.

Zakazano w nim nie tylko używania miejscowego języka, strojów i zwyczajów, ale także małżeństw mieszanych, a nawet konkubinatów i adopcji między nacjami.

Anglikom nie wolno było przyjmować irlandzkich imion, odwoływać się do prawa irlandzkiego, a nawet jeździć konno po irlandzku (na oklep, bez siodła). Osadnikom przyznano za to znaczne nadania ziemskie kosztem Irlandczyków oraz przywileje podatkowe.

Wojna „dwóch róż” i klęski Anglików we Francji w poł. XV wieku osłabiły ich pozycję w Irlandii, ale wstąpienie na tron Tudorów rozpoczęło bezwzględne i konsekwentne podboje oraz systematyczną kolonizację zielonej wyspy, tym bardziej, że Irlandczycy w świeżo zakończonej wojnie stali twardo po stronie Yorków.

W roku 1494, zanim jeszcze stracono w Tower ostatniego z Plantagenetów, hr. Warwick, został wydany tzw. „Poynings Act” (od nazwiska komendanta angielskich wojsk pacyfikacyjnych), znoszący odrębność Królestwa Irlandii w ramach monarchii Tudorów. Wszelka działalność legislacyjna Parlamentu Irlandzkiego wymagała odtąd zgody angielskiego króla i Tajnej Rady (prawo to przetrwało aż do 1800 r.).

Kiedy zaś Henryk VIII ogłosił się głową kościoła angielskiego, prawo to zostało także narzucone kościołowi irlandzkiemu (1536 – 1537), wywołując krwawo tłumiony opór nie tylko rdzennych Irlandczyków, ale także zasymilowanych dawnych osadników angielskich. Stało się to kolejnym pretekstem do wywłaszczeń oraz narzucania administracji angielskiej na coraz szerszym terytorium, zwłaszcza na północ, wzdłuż wschodniego wybrzeża, aż do Atlantyku (Ulster). Wyjątkowo perfidnym aktem było wprowadzenie w 1540 roku tzw. prawa „surrender and regrant”, czyli praktycznej formy rzymskiego divide et impera, ale w połączeniu z odbieraniem ziemi (zwanym „dobrowolnym zrzekaniem się”), aby ją potem nadać wybranym, według ściśle określonych zasad. Warunkiem było uznanie Henryka za swojego pana, wyrzeczenie się wiary katolickiej (początkowo tylko zwierzchnictwa papieża), własnego języka (musieli posługiwać się wyłącznie angielskim) i prawa gaelickiego (m.in. w zakresie posiadania ziemi, czyli dziedziczenia tylko przez najstarszego syna), aby „w zamian” uzyskać tytuł angielskiego barona, wybór do Izby Lordów (irlandzkiej) oraz przywództwo klanowe tylko dla najstarszego z rodu (znów wbrew prawu gaelickiemu).

Dopełnieniem tego było ogłoszenie się Henryka VIII w 1541 królem Irlandii i tym samym jedynym właścicielem ziemi oraz panem, z łaski którego nowi baronowie – urzędnicy będą odtąd sprawować władzę nad poszczególnymi hrabstwami Irlandii.

Nie przyniosło to jednak oczekiwanego pokoju, nawet jeśli niektórzy przywódcy klanów formalnie przyjęli zasadę „surrender and regrant”. Mieli przecież świadomość, że król angielski jest za daleko, by moc ściśle kontrolować przestrzeganie narzuconego Irlandczykom prawa i ma problemy u siebie. I rzeczywiście: starzejący się Henryk nie zdążył, jak planował, skierować do Irlandii wyrzuconych z ziemi po likwidacji klasztorów i kościelnych stowarzyszeń, angielskich dzierżawców, zamienionych teraz często w żebraków (tzw. krzepkich żebraków).

Wyjeżdżali wprawdzie do Irlandii królewscy namiestnicy (Lord Deputy), ale ani za Edwarda VI, ani też praktycznie do końca panowania Marii „plantacja” Irlandii (jak językiem hodowców roślin nazywano „porządkowanie stosunków własnościowych” na zielonej wyspie) nie przebiegała zbyt szybko i ograniczała się niemal cały czas do terenów wokół Dublina, czyli tzw. Palisady (ang. Pale) - niewielkiego obszaru nadmorskiego, obejmującego Dublin z najbliższym otaczającym go okręgiem, ogrodzonym palisadą (!) dla obrony przed walecznymi autochtonami. I to nawet mimo krwawej rozprawy z przywódcami zbuntowanych klanów w 1557 roku.

Sytuacja zmienia się dopiero za panowania Elżbiety I, której imperialnym planom nie mogły zaszkodzić jakieś „lokalne bunty”, czy też niezadowolenie angielskich poddanych, pozbawianych dzierżaw przez nuworyszy, ogradzających swoje posiadłości i zamieniających je w pastwiska dla owiec. Trzeba było im szybko coś zaoferować, oprócz tropienia papistowskich spisków.

Kto był zbyt tchórzliwy, by wyruszać na zaoceaniczne wyprawy, mógł na korzystnych warunkach osiedlić się w pobliskiej Irlandii, zamieniając często status dawnego dzierżawcy na pana irlandzkich chłopów. Nawet późniejsi bohaterowie „morskich opowieści”, jak Drake, Gilbert, czy Raleigh, zaczynali kariery jako pacyfikatorzy czy „plantatorzy” Irlandii...

***

Ważną rolę w podboju Iralndii odegrał sir Henry Sidney, zdobywający w czasach królowej Marii szlify angielskiego urzędnika u boku szwagra, początkowo jako zastępca skarbnika Irlandii, potem nawet przez rok jako nieformalny namiestnik pod nieobecność swego zwierzchnika Sussexa. Po śmierci Marii, zostaje doceniony również przez nową królową, Elżbietę. Początkowo jednak (1559) otrzymuje zwierzchnictwo nad Walią.

Wreszcie, ozdobiony w 1564 r. Orderem Podwiązki, wraca w następnym roku do Irlandii, już jako jej namiestnik (Lord Deputy). I od razu energicznie bierze się do „porządkowania” swej prowincji, znajdując ją w gorszym stanie, niż ją zostawił przed 6 laty.

Dla lepszego opanowania Ulsteru, zakłada fort w Derry (dzisiaj: Londonderry) i chwilowo opierając się na MacDonnellach, przystępuje do rozprawy z O’Neillami, zwłaszcza z najgroźniejszym: Shanem O’Neillem (zgodnie z zasadą: dziel i rządź). Kiedy ten w 1567 zostaje zamordowany przez jednego z MacDonnellów, Sidney przenosi swoje działania na południe, a następnie wyjeżdża na 10 miesięcy do Anglii, aby zdobyć wsparcie (i fundusze) na dalszą pacyfikację. Z błogosławieństwem Cecila, ale bez większego finansowego wsparcia skąpej Elżbiety, przystępuje do zaprowadzania angielskiego prawa w kolejnych hrabstwach Irlandii, stosując przy okazji nowy podział administracyjny, osłabiający wpływy przywódców klanowych. W nowo podbitych hrabstwach powołuje gubernatora wojskowego, dla lepszego poruszania się wojsk buduje drogi i mosty, wreszcie w 1569 zwołuje po 10 latach przerwy odpowiednio dobrany Irlandzki Parlament. Bezwzględnie tłumi bunty, nawet miejscowych hrabiów (Butlerów), a dla lepszego „zagospodarowania” sprowadza holenderskich protestantów, głównie tkaczy.

Zakłada kolejne garnizony, powołuje milicję dla zwalczania wciąż wybuchających powstań, oczekując dla tych działań wsparcia finansowego (czyli specjalnych podatków) od angielskich osadników, zwłaszcza szlachty. Nie przysparza mu to wśród nich zwolenników, a nawet doprowadza do oskarżeń przed królową o nadużywanie władzy. W 1571 r. zostaje więc odwołany, ale we wrześniu 1575 r. powraca, ze zwiększonymi uprawnieniami i kontynuuje z nową energią politykę kolonizacji Irlandii. Nadal zmienia granice hrabstw, podnosi opodatkowanie starych osadników z Pale, zwiększa liczbę wojsk i bezwzględnie tłumi wszelkie przejawy oporu. Do pomocy ma Waltera Devereux, 1. hrabiego Essex, który jeszcze przed przybyciem Sidney’a (ale z jego polecenia) doprowadza do najstraszniejszej wówczas rzezi Irlandczyków (i Szkotów) na wyspie Rathlin[1]. Czyni to 25 lipca 1575 roku, rękami Francisa Drake’a i Johna Norreys’a, którzy podpłynąwszy w pobliże wyspy, potężnymi działami dwóch okrętów rozwalili mury średniowiecznego zamku, zabijając dowódcę jego obrony, potem (mimo poddania się) wycięli w pień niewielką załogę i następnego dnia przystąpili do metodycznego wyłapywania i mordowania kobiet, dzieci i starców, wysłanych na wyspę przez walczących z Anglikami mężów i ojców, w nadziei, że będą tam bezpieczni. Niestety. Szukającym schronienia w nadmorskich jaskiniach, bezbronnym ludziom, urządzono prawdziwą rzeź, chcąc osłabić morale powstańców, ze zgrozą patrzących zza wody na śmierć swych bliskich.

Dumny z siebie Essex chełpił się potem w liście do Francisa Walsinghama, że Syorel Boy MacDonnell patrzył na masakrę całej swojej rodziny z irlandzkiego brzegu, płacząc z rozpaczy i bezsilnej wściekłości.

Zamordowano wówczas ponad 600 osób: w tym 400 bezbronnych kobiet i dzieci.

Sam Essex krótko triumfował jako pogromca Irlandii: we wrześniu następnego roku zmarł na czerwonkę (wielu podejrzewało otrucie), a jego żona dwa lata później poślubiła kolejnego szwagra sir Henryka, Roberta Dudleya.

Trzy lata później również Henry Sidney stanie się sprawcą podobnej rzezi, tym razem na lądzie, we wschodniej Irlandii, kilkadziesiąt kilometrów na południe od Dublina, w starej stolicy jednego z królewskich rodów: zamku Mullaghmast.

W okolicach Nowego Roku 1578 zaprosił tam na „konferencję pokojową” nieuzbrojonych przywódców klanowych z okolicznych hrabstw, wraz z żonami, dziećmi, służbą. Kiedy po zakończonych rozmowach Sidney wyszedł, stało się to dla jego ludzi sygnałem do mordu. W krótkim czasie komnaty zamku spłynęły krwią niewinnych ofiar, wszędzie leżały straszliwie okaleczone trupy mężczyzn, kobiet i dzieci. Spośród 400 uczestników rozmów uratował się tylko jeden. Zginęła niemal cała rodzina O’More – 120 osób!

Droga do kolonizacji nowych hrabstw stała otworem. Nazwano je, zgodnie z właściwym Anglikom poczuciem humoru i zarazem subtelnym szacunkiem dla monarchii: Queen’s County i King’s County...

Mimo tych zasług, znów oskarżony o nadmierne łupiestwo podatkowe przez wysłanych do Londynu adwokatów panów z Pale, został Henry Sidney ostatecznie odwołany z funkcji Lorda Namiestnika Irlandii i chłodno przyjęty przez Elżbietę. Musiał odtąd zadowolić się sprawowaną w młodości funkcją zwierzchnika Marchii Walijskiej, co było, mimo tak wielkich zasług, poważną degradacją.

Dodać trzeba, że właśnie pod zarządem sir Henryka Sidney’a została przeprowadzona pierwsza wielka akcja plantacyjna Irlandii, przy pomocy trzech prywatnych spółek: sir Piotra Carew na terenie Leinster i Munster w latach 1568 – 1570, Tomasza Smitha (syna pierwszego sekretarza stanu) w rejonie Ards w latach 1572 – 1573 oraz samego Essexa w Clandeboy w latach 1573 – 1575, zakończona opisaną wcześniej rzezią Rathlin.

Nie przyniesie ona oczekiwanych rezultatów ze względu na kolejne bunty klanów (Smith po roku zostanie zamordowany), a także tajemniczą śmierć hrabiego Essexa i mniej lub bardziej szczere oburzenie na dworze Elżbiety wieściami o stosowanych przez kolonizatorów metodach. Wydaje się, że chodziło raczej o podnoszenie podatków dla angielskich osadników, niż współczucie dla masakrowanych na Rathlin i w Mullaghmast Irlandczyków.

Sidney zostanie jednak na krótko odwołany do Londynu dla wytłumaczenia się ze swojej polityki, a polemikę w obronie ojca podejmie jego utalentowany syn, Filip.

Znacznie większy rozmach przybierze natomiast kolejna plantacja, w wykonaniu sir Waltera Raleigha, założyciela angielskich kolonii w Ameryce: słynnej Wirginii oraz mniej znanej: w Gujanie.

Wkrótce okaże się zresztą, że najlepszymi niewolnikami do pracy w koloniach nie są porywani z afrykańskich wybrzeży Murzyni, ale biali Irlandczycy. Handel tym towarem leżał u podstaw niejednej angielskiej fortuny.

A kiedy w 1583 r., po zamordowaniu pana Munster, Geralda Fitzgeralda i zamknięciu w Tower jego syna, Anglicy skonfiskują „za zdradę” pół miliona akrów najlepszej w Irlandii ziemi, Raleigh przystąpi do jej rozdzielenia między 4200 osadników: ziemian i chłopów z zachodnich, angielskich hrabstw, za połowę obowiązującego czynszu. Irlandczycy do tych Plantacji wstępu nie mają. Małżeństwa mieszane, nawet konkubinaty, są oczywiście zakazane. Wprowadzi się tam za to eksperymentalną uprawę nowej rośliny: przywiezionego z Ameryki ziemniaka...

Chociaż i te plantacje upadną po kilkunastu latach, wskutek kolejnych powstań klanów, a sam Raleigh da głowę za nie dotrzymanie obietnicy dostarczenia złota z Gujany nowemu już królowi Jakubowi, ale po upływie przeszło dwóch wieków, eksperymentalnie zaszczepiana monokultura ziemniaka przyczyni się do największej tragedii Irlandczyków.

Wyspa, po 700 latach kolonizacji, zostanie wreszcie oczyszczona dla angielskich nowoczesnych Plantatorów...

Na szczęście dla Irlandczyków, na niespełna 100 lat. Choć Ulster nadal jest angielski...

 

[1] Skalista wyspa na północ od wybrzeży Irlandii, w kształcie litery L, uchodząca za niezdobytą od czasów średniowiecznych, kiedy skutecznie chronił się tam przed wojskami Edwarda I szkocki król Robert I Bruce.

W czasach podbojów elżbietańskich schronienie i baza wypadowa klanu MacDonnell (zwłaszcza Sorela Boya MacDonnela).

---

tagi:

	jolanta-gancarz
	18 października 2017 11:17

28     2494    13 zaloguj sie by polubić