Jej korzenie, jak wszyscy wiemy, sięgają początków państwa polskiego, kiedy na relikwiach św. Wojciecha w 1000 r. została ufundowana przez papieża Sylwestra II archidiecezja gnieźnieńska i podległe jej nowe biskupstwa: w Krakowie, Kołobrzegu i Wrocławiu, w miejsce misyjnego biskupstwa w Poznaniu (diecezja poznańska do czasu śmierci pierwszego biskupa na ziemiach polskich, Ungera, pozostawała poza granicami metropolii gnieźnieńskiej).

Terytorium biskupstwa wrocławskiego zmieniało się na przestrzeni dziejów, ale zawsze obejmowało niemal cały Śląsk. Wielką rolę w rozwoju organizacji kościelnej w diecezji poprzez liczne nadania uposażeń dla parafii, budowę kościołów, fundowanie klasztorów, czy sprowadzanie nowych zakonów odgrywali Piastowie śląscy, także w okresie rozbicia dzielnicowego i stopniowego uniezależniania się poszczególnych książąt od Korony Polskiej.

Kiedy Kazimierz Wielki zgadzał się na włączenie Śląska (tylko tych księstw, które zdążyły złożyć hołd Luksemburgom) do państwa czeskiego w zamian za zrzeczenie się przez Jana Luksemburskiego pretensji do korony polskiej, miał świadomość, że póki diecezja wrocławska pozostanie zależna od metropolii gnieźnieńskiej polska kontrola nad tymi ziemiami nie zostanie całkowicie zerwana.

Zdawał sobie z tego sprawę również cesarz Karol IV. który uzyskawszy od papieża Klemensa VI w 1344 r. zgodę na odłączenie od metropolii mogunckiej diecezji praskiej i podniesienie jej do rangi archidiecezji, próbował zaraz przyłączyć do niej diecezję wrocławską.

Kazimierz Wielki pokrzyżował te plany, uzyskując od papieża potwierdzenie podporządkowania biskupstwa wrocławskiego metropolii gnieźnieńskiej. Mało tego. Cesarz musiał 15 listopada 1355 r. wystawić biskupowi Przecławowi i kapitule wrocławskiej pisemne zapewnienie, że więcej podobnych starań nie będzie podejmował. Taką deklarację złożył też wraz z papieżem Urbanem V królowi polskiemu.

Metropolici gnieźnieńscy starali się zawsze, aby przedstawiciele biskupa wrocławskiego uczestniczyli regularnie w synodach prowincjonalnych, a każdą nieobecność w sposób sensowny usprawiedliwiali.

Więzi zaczęły się rozluźniać w XV wieku, częściowo poprzez opanowanie znacznych terenów Śląska przez Husytów, częściowo przez nominacje głównie Niemców na biskupstwo wrocławskie. Już w XV w. były próby pozbawienia Polaków prawa do wyższych urzędów w diecezji. I tak za biskupa Konrada w 1435 r. kapituła wrocławska wydała statut, wykluczający z godności i kanonii wszystkich nie-Ślązaków, a w 1498 r. uszczegółowiono to pojęcie do Polaków, Rusinów, Litwinów i Mazowszan jako nie znających języka niemieckiego i dających powody do siania nieprzyjaźni i sporów!

Nawet w czasach biskupa Karola Ferdynanda (1627 r.) usłyszał jeden z archidiakonów wrocławskich od kardynała Kleseliusa taką sentencję: „quisquis non fuit bonus Germanus, non poteri his esse bonus Romanus”, co w tłumaczeniu na polski znaczy: „kto nie byłby dobrym Niemcem, nie mógłby być dobrym Rzymianinem (tu: rzymskim katolikiem”!)

Był bowiem biskup wrocławski aż do XVII w. zarazem namiestnikiem Habsburgów na Śląsku. Wynikało to ze skomplikowanej sytuacji administracyjnej całego Śląska oraz samej diecezji. I tak leżące najbardziej na wschód dekanaty bytomski i pszczyński wchodziły w skład diecezji krakowskiej i tu wpływy polskie były największe, choćby poprzez nominacje proboszczów. Na południu Ziemia Opawska z Głubczycami podlegała diecezji ołomunieckiej, a Ziemia Kłodzka praskiej. W dodatku dziedziczne posiadłości biskupów wrocławskich, czyli księstwo nysko-otmuchowskie, stanowiło lenno króla czeskiego, czyli w owym czasie (nie licząc epizodu z „Królem Zimowym”) podlegało cesarzowi z dynastii habsburskiej. Bezpośrednio podlegały Habsburgom dawne księstwa piastowskie: brzeskie, głogowskie, legnickie, opolsko-raciborskie, wołowskie, wrocławskie i świdnicko-jaworskie. Było też kilka formalnie odrębnych, ale uznających zwierzchnictwo Habsburgów księstw, rządzonych już w większości przez Niemców, czyli księstwa: oleśnickie, opawskie, karniowskie, cieszyńskie (od poł. XVII w. już pod bezpośrednimi rządami Habsburgów), ziębickie oraz żagańskie (należące do Wallensteina). Do tej mozaiki dochodziły jeszcze miasta stanowe (5) oraz uprzywilejowane królewskie, mające prawo do wysyłania posłów na sejmy krajowe, jak Wrocław, Świdnica, Brzeg, Dzierżoniów, Głogów, Jawor, Legnica, Oława, Opawa, Szprotawa i Środa. Faktyczną władzę w księstwach i państwach stanowych sprawowały jednak w czasach Habsburgów tzw. kolegia, gdzie połowę urzędników mianował książę, a połowę cesarz.

Przewagę liczebną, zwłaszcza na wsiach miała ludność polska, stanowiąca też znaczny odsetek pospólstwa miejskiego i połowę szlachty. Stopniowo, zwłaszcza od czasów kolonizacji niemieckiej, rosła liczba ludność mówiącej po niemiecku (osobny temat to pytanie o uczciwą ocenę roli kolonizacji niemieckiej nie tylko dla Śląska, ale i dla innych terenów Polski). Stanowiła ona w XVII w. już prawie połowę szlachty, większość cesarskich urzędników, także kościelnych i niemal cały patrycjat miejski. Mniej liczną grupę stanowili Czesi (część szlachty i urzędników, trochę mieszczaństwa), Żydzi i Węgrzy. W XVI w. granicą zdecydowanej przewagi języka polskiego były Odra i Nysa Łużycka. Na zachód od nich przeważała ludność niemiecka, na wschód, zwłaszcza na Górnym Śląsku - polska.

Niezależnie od podziałów politycznych Śląska diecezja wrocławska była od XIII w. podzielona na mniejsze jednostki administracyjne: kilka archidiakonatów, obejmujących kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt archiprezbiteriatów (dekanatów), złożonych zwykle z ok. 10 parafii. Przy katedrze biskupiej rolę senatu sprawowała kapituła, złożona z kilkunastu kanoników (16 w czasach elekcji Karola Ferdynanda na biskupa koadiutora). Kapituła katedralna odgrywała ważną rolę przy wyborze biskupa, rozstrzygała też problemy prawne i teologiczne na poziomie diecezji. Były też kapituły przy kolegiatach (10), ale te odgrywały tylko lokalną rolę, pomagając w zarządzie parafii kolegiackiej.

Od połowy XV w. (1447 r., elekcja biskupa Piotra II Nowaka) rola kapituły przy wyborze biskupów stale rosła, co objawiało się szeregiem warunków, stawianych kandydatom podczas elekcji. Z czasem zostały one włączone do statutów kapituły, które z niewielkimi zmianami obowiązywały do r. 1821, czyli ostatecznego oddzielenia przez papieża Piusa VII (pod naciskiem króla pruskiego) diecezji wrocławskiej od archidiecezji gnieźnieńskiej.

Mimo tych skomplikowanych stosunków polityczno-administracyjnych sieć parafii katolickich na Śląsku rosła aż do pocz. XVI wieku, kiedy została gwałtownie zahamowana, a następnie zniszczona wskutek rozwoju protestantyzmu. Przyczynili się do tego niemieccy książęta oraz patrycjaty miejskie, sprzyjające herezji. Nie był w stanie obronić Kościoła śląskiego młodociany król Ludwik Jagiellończyk, który wkrótce sam zginął pod Mohaczem.

Tymczasem już w 1519 r. drukowano we Wrocławiu pisma Lutra, a rok później kapituła wspomina o istnieniu luterskiej parafii w tym mieście.

Nowinki religijne przenosili „wędrowni humaniści” i coraz liczniejsi śląscy studenci w Wittenberdze. Studiował tam też w latach 1519-1520 późniejszy biskup wrocławski Baltazar Promnic, który nie tylko wprowadził do gimnazjum w Nysie nauczycieli luteran, ale swoją własną siostrę kazał wychować na protestantkę. Gratulacje z okazji wyniesienia na stolicę biskupią składali mu Luter z Melanchtonem!

Jeden z następców Promnica, Kasper z Łagowa, mianował w 1571 r. swym kanclerzem protestanta Szymona Hanniwalda. Był to czas, gdy biskupów musiała przywoływać do porządku właśnie kapituła, zmuszając biskupa Marcina Gerstmanna do założenia w 1565 roku seminarium duchownego i do wprowadzenia w diecezji zarządzeń soboru trydenckiego. Biskup ten sprowadził nawet do Wrocławia jezuitów, ale sprzeciw stanów śląskich spowodował, że nie zdołali założyć kolegium w żadnym mieście. Zasadniczo jednak Gerstmann prowadził wobec protestantów politykę tak ugodową, że nawet w samej Nysie publicznie sprzedawano antykatolickie książki, a protestanccy zarządcy dóbr biskupich łupili bezkarnie poddanych katolickich!

Nic dziwnego, że przy takiej postawie hierarchów herezja szerzyła się w zawrotnym tempie, a protestanci przejmowali kolejne kościoły parafialne i zakonne (często dokonywali tego sami mnisi po przyjęciu nauki Lutra, przy okazji uwłaszczając się na majątkach klasztornych i bogatym wyposażeniu kościołów), poczynając od Wrocławia, skąd w 1522 r. wypędzono bernardynów, a w 1524 r. rada miejska nakazała wszystkim księżom nauczanie w duchu Lutra i wkrótce jedynym kościołem katolickim pozostała katedra, nie licząc kilku kościołów zakonnych. Za przykładem Wrocławia szły inne miasta, przy silnym wsparciu Georga Hohenzollerna i jego rodziny, zwłaszcza na Dolnym Śląsku. Zgodnie z zasadą cuius regio eius religio protestanci opanowali kolejno: Kożuchów, Złotoryję, księstwo karniowskie i głubczyckie, Brzeg, Legnicę, Ziębice, Oleśnicę i wiele innych mniejszych ośrodków. Katolicy zostali wyparci z górnośląskich posiadłości Hohenzollernów w Bytomiu, Tarnowskich Górach, a także z Pszczyny Promniców. Bywały takie okolice, że na 50 parafii przypadał jeden ksiądz katolicki.

Nie przeszkadzał protestantom śląskim także cesarz Maksymilian, uchodzący nawet w niektórych kręgach za skrytego luteranina.

Sytuacja kościoła katolickiego zaczęła się poprawiać dopiero po wstąpieniu na tron Rudolfa II, kiedy działania jezuitów, zwłaszcza w Styrii za arcyksięcia Ferdynanda (późniejszego cesarza Ferdynanda II), umożliwiły pełną rekatolicyzację tego księstwa, a za jego przykładem stopniowo także innych krajów habsburskich. Kontrreformacja napotkała jednak na opór stanów czeskich, które wymogły na Rudolfie II wydanie tzw. listu majestatycznego w 1609 r., zapewniającego szerokie prawa dla protestantów czeskich. Pod wpływem Czech, także stany śląskie wystąpiły o list majestatyczny i uzyskały 20 sierpnia 1609 r. zrównanie wyznania augsburskiego z katolicyzmem. Jak widać protestanci zasadę cuius regio eius religio chcieli stosować tylko wobec swoich katolickich poddanych. Od katolickich władców natomiast wymagali daleko posuniętej tolerancji...

Wówczas też biskup wrocławski utracił tytuł namiestnika Śląska na rzecz świeżo nawróconego na katolicyzm księcia cieszyńskiego Adama Wacława.

Kiedy wydawało się, że katolicyzm odzyska swoje dawne wpływy, zwłaszcza gdy cesarzem został arcyksiążę styryjski Ferdynand, nastąpiła defenestracja praska ze wszystkimi jej konsekwencjami. I wojna, która dla Śląska okazała się szczególnie tragiczna, zwłaszcza po wkroczeniu wojsk szwedzkich Gustawa Adolfa w 1630 r., które przez kilkanaście miesięcy plądrowały nawet katedrę wrocławską i zmusiły do ucieczki z Ostrowia Tumskiego całą kapitułę. Niektórzy kanonicy znaleźli schronienie w Rzeczypospolitej, podobnie jak przed kilkunastu laty ich poprzedni biskup. Uległa wówczas zniszczeniu (częściowo zrabowana i wywieziona do Szwecji) wspaniała biblioteka katedralna.

Ciągłe przemarsze wojsk na zmianę cesarskich, brandenburskich, saskich, szwedzkich, nawet duńskich, przechodzenie terenów z rąk do rąk i zasada, że „wojna musi wyżywić wojnę”, wreszcie szalejąca zaraza, spowodowały ruinę Śląska i spadek liczby ludności o 1/3.

Tak wyglądała sytuacja w diecezji, którą od 1625 roku formalnie kierował Karol Ferdynand Waza. Był rok 1634 i królewicz właśnie stał się pełnoletni, więc zgodnie z prawem winien przejąć samodzielne rządy.

Tekst ten jest częścią szkicu do biografii Karola Ferdynanda Wazy, który ukazał się w 9. numerze Szkoły Nawigatorów. Uznałam, że warto go przypomnieć w związku z publikowanymi przez Rotmeistra wybranymi fragmentami z książki Józefa Piernikarczyka: "Historia górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku", ponieważ stanowi dla nich uzupełnienie i wyjaśnienie sytuacji Kościoła na tym terenie, zanim objął biskupstwo wrocławskie ostatni Polak na tym stanowisku do zakończenia II wojny światowej, czyli syn Zygmunta III Wazy, Karol Ferdynand. Postać mało znana, a bardzo ważna i ciekawa. Człowiek głęboko religijny, praktyczny, gospodarny, zawsze mający pieniądze, a nie długi... I niedoszły król Polski, którego wyborowi w 1648 r., po śmierci Władysława IV, nie tyle prawem kaduka, co prawem miecza, sprzeciwił się sam Bohdan Chmielnicki.

W ten sposób wybrano królem starszego brata, wiecznie zadłużonego i uległego żonie (a więc Francji) nieudacznika Jana Kazimierza... Co z tego wynikło, wiemy aż za dobrze. Opatrzność oszczędziła Karolowi Ferdynandowi największego upokorzenia, czyli potopu szwedzkiego. Zmarł dwa miesiące wczesniej, 9 maja 1655 r. w Wyszkowie...

Pamiętajmy o nim.

	jolanta-gancarz
	29 lipca 2017 14:06